آیه 16 سوره سجدة

تَتَجافى‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ «16»

صفت ديگر آنان آنكه:

تَتَجافى‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ‌: دور مى‌شود و بلند گردد پهلوهاى آنها از خوابگاه، يعنى برمى‌خيزند از رختخوابها، يَدْعُونَ رَبَّهُمْ‌: در حالتى كه مى‌خوانند پروردگار خود را به نماز و دعا و ثنا و راز و نياز، خَوْفاً وَ طَمَعاً: به جهت ترس از غضب الهى و اميد به رحمت سبحانى. اكثر مفسرين و به روايت حضرت باقر و صادق عليهما السّلام آيه شريفه در شأن متهجدان و شب خيزان است‌ «1» كه چون پرده‌اى فرو گذارند و جهانيان سر به بالين غفلت نهند، ايشان پهلو را از بستر گرم برداشته به نماز بايستند و در نيمه شب به درگاه قاضى الحاجات متوجه، و طلب عفو و رحمت نمايند.

فضيلت نماز شب: ابن بابويه رحمه اللّه در ثواب الاعمال روايت نموده از حضرت صادق عليه السّلام: قال: صلاة اللّيل تحسن الوجة و تحسن الخلق و تطيّب الرّيح و تدرّ الرزق و تقضى الدّين و تذهب الهمّ و تجلو البصر. فرمود: نماز شب نيكو نمايد روى را، و نيكو گرداند خلق را، و خوشبو سازد بو را، و فراوان كند روزى را، و ادا نمايد دين را، و مى‌برد غصه را، و جلا دهد چشم را «2».

در وسائل- از حضرت باقر عليه السّلام در اين آيه شريفه فرمود: نازل شده در حق امير المؤمنين عليه السّلام و جماعتى از شيعيان ما، مى‌خوابند اول شب پس وقتى دو ثلث شب گذشت يا آنچه را خدا خواهد برمى‌خيزند و فزع مى‌نمايند

«1» مجمع البيان، ج 4 ص 331.

«2» ثواب الاعمال، ص 65- 64، روايت 9. (چ حيدرى تهران 1391 هجرى)

جلد 10 - صفحه 387

بدرگاه پروردگارشان در حالتى كه راغبند و راهبند و طمع دارند به آنچه نزد او باشد، پس خدا ذكر فرموده در كتابش براى پيغمبر و اخبار فرموده به آنچه را عطا فرمايد به ايشان و ساكن نمايد آنها را در جوار خود و داخل فرمايد ايشان را در بهشت و ايمن گرداند خوف ايشان را «1».

صفت ديگر آنان آنكه: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ‌: و بعض آنچه روزى داده‌ايم ايشان را انفاق مى‌كنند در راه خداى تعالى.

تنبيه: حق تعالى در اين آيات شريفه وصف مؤمنين به آيات خود را فرمايد به اوصافى چند: 1- خاكسار و سجده كنندگان نزد آيات الهى. 2- تسبيح و تحميد كنندگان سبحانى. 3- تكبر ننمودن نسبت به اطاعت الهى. 4- تهجد و شب زنده‌دارى به نماز و دعا و زارى. 5- انفاق در راه خدا به خيرات و مبرّات. و البته به اجتماع صفات پنجگانه مقام شامخ كمال ايمان را دارا باشند.

تَتَجافى‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ «16» فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ «17» أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ «18» أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى‌ نُزُلاً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ «19» وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ «20»

ترجمه‌

تهى و خالى ميگردد پهلوهاشان از خوابگاهها ميخوانند پروردگارشان را از روى ترس و اميد و از آنچه روزى داديمشان انفاق ميكنند

پس نميداند كسى آنچه را كه پنهان كرده شده براى ايشان از روشنى چشمها بپاداش آنچه بودند كه بجا مى‌آوردند

آيا پس كسى كه باشد گرونده مانند كسى است كه باشد متمرّد يكسان نيستند

امّا آنانكه ايمان آوردند و كردند كارهاى نيك پس براى ايشان است بهشتهائيكه جاى اقامت است برسم تشريفات مهمان بسبب آنچه بودند كه ميكردند

و اما آنانكه تمرّد نمودند پس جايگاهشان آتش است هرگاه بخواهند كه بيرون آيند از آن بر گردانده شوند در آن و گفته شود بآنها بچشيد عذاب آتش را كه بوديد آنرا تكذيب ميكرديد.

تفسير

خداوند سبحان در مقام تعريف و توصيف سجده كنندگان اهل ايمان كه در آيه سابقه اشاره بايشان شده بود فرموده كه خالى ميشود و بيرون ميآيد پهلوهاشان از بسترها در وقت سحر براى خلوت با خدا و راز و نياز و نماز و دعا از ترس جهنّم و اميد بهشت و از آنچه ما بايشان عطا نموديم از مال و جاه و دانش در راه خير صرف مينمايند و امساك نميكنند و براى اشاره بآنكه اين سحر خيزى طبيعى و ناشى از شوق مؤكّد آنها است نسبت آنرا بجنوب داده يعنى بى‌اختيار از خواب بيدار و از رختخواب دور ميشوند و بچنين كار پر زحمتى بسهولت قيام مينمايند پس هيچ كس نميداند آنچه در خزانه غيب الهى است‌

جلد 4 صفحه 293

از موجبات مسرّت و خوشنودى براى ايشان بپاداش آن اعمال خالص خالى از اغراضشان جز خدا و از زيادى و خوبى نميشود بيان نمود و قرّة عين اگر چه معمولا بروشنى چشم ترجمه و تفسير ميشود ولى واقعا بمعناى خنكى چشم است چون ميگويند گريه اگر از حزن باشد اشك چشم گرم و اگر از سرور باشد خنك است لذا خنكى چشم را كنايه از مسرّت خاطر قرار داده‌اند و اخفى بسكون ياء نيز قرائت شده است و در آيه دلالت است بر آنكه اگر عمل باميد ثواب و ترس عقاب باشد ممدوح و مستحسن است و اينكه در بعضى از روايات از آن تعبير بعمل مزدوران و غلامان شده بالنّسبه بعمل اولياء است كه بمرتبه اعلى از معرفت رسيده‌اند و عبادت را فقط بداعى استحقاق و اهليّت خداوند براى عبادت و اطاعت مينمايند در مجمع از جمعى از مفسّرين نقل نموده كه اين آيه راجع باهل تهجّد و نماز شب است كه از بستر راحت براى عبادت بر ميخيزند و آنرا به مروى از امام باقر و امام صادق عليهما السلام نسبت داده و در روايات متعدّده از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم و ائمه اطهار اينمعنى تأييد شده و در بعضى به نزول آن در باره امير المؤمنين عليه السّلام و شيعيان او تصريح شده و وقت بيدارى در ثلث آخر شب يا قدرى زودتر و ديرتر بعد از خواب سر شب تعيين گرديده است و پاداش مخفى را بذهاب خوف و رعب از ايشان و دخول در بهشت و سكونت در جوار الهى تفسير فرموده‌اند و قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه هيچ كار خوبى نيست مگر آنكه براى آن ثوابى مذكور است در قرآن مگر نماز شب كه خداوند ثواب آنرا بيان نفرموده براى عظمت قدر آن و فرموده تتجافى جنوبهم تا آخر و بعدا امام عليه السّلام كرامتهاى خداوند را باهل ايمان در هر جمعه بيان فرموده و آنكه خداوند بهشتى را بدست قدرت خود خلق فرموده كه كسى آنرا نديده و مطلع از آن نشده و همه روزه بر بوى خوش آن مى‌افزايد و آن آنستكه خداوند فرموده‌ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‌ و از بعضى روايات استفاده ميشود كه آن چيزى است كه خداوند براى بندگان صالح خود تهيه فرموده كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و بخاطر هيچ بشرى خطور نكرده و انصافا فوائد دنيوى و آثار اخروى اين عمل بقدرى زياد است كه حقا نميشود احصاء و تعداد نمود كسانيكه تجربه كرده‌اند ميدانند و ميدانند

جلد 4 صفحه 294

كه هيچ توفيق و سعادتى برتر و بالاتر از اين نيست و آداب آن در كتب فقهيه مفصلا ذكر شده است و پس از آن خداوند بر سبيل استفهام تقريرى فرموده آيا ممكن است شخص مؤمن موحّد فرمانبردار خدا و رسول مانند مرد كافر متمرّد از فرمان آن دو باشد در فضل و شرف و تقرب بخدا و پاداش روز جزا و خود جواب داده كه هرگز آندو نفر مساوى نخواهند بود و تفاوت را مفصلا بيان فرموده كه اما آنانكه ايمان آوردند و كارهاى شايسته نمودند مر آنها را است بهشتهائى كه مأوى و منزل حقيقى هميشگى كه كسى از آن بيرون نميرود آنمنزل است و تازه آنمنزل باتمام لوازم تعيّش كامل كه در آن است برسم پيشكشى و تشريفات و رودى مهمان از جانب خداوند بايشان تقديم ميشود آنهم بعنوان استحقاق در مقابل اعماليكه در دنيا براى رضاى خدا بجا مى‌آوردند و اما آنانكه كافر و متمرد از حكم خدا و رسول گشتند جايگاه آنها آتش جهنم است و چون داخل آن شوند هفتاد سال پائين روند تا به ته جهنم برسند و چون رسيدند هر وقت فشار آتش بالاشان آورد كه بخواهند بيرون آيند ملائكه با گرزهاى آهنين كه بفرقشان ميكوبند بر ميگردانند آنها را بجاى خودشان و باين حال هميشه باقى و بر قرار خواهند بود چنانچه قمى ره نقل نموده و از جانب خداوند بآنها گفته ميشود بچشيد عذاب آتشى را كه در دنيا تكذيب مينموديد آنرا و اين براى توهين و تعيير و مزيد تعذيب آنها است فيض ره فرموده اخبار از طريق عامه و خاصه مستفيض است كه اين سه آيه و آيه بعد در باره امير المؤمنين عليه السّلام و وليد بن عقبه نازل شده است و قمى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه امير المؤمنين با وليد بن عقبه مشاجره نمودند آنملعون گفت من از تو طلاقت لسان و حدّت سنانم بيشتر و در جنگ ثبات قدمم زيادتر است حضرت فرمود ساكت شو تو فاسقى و اين آيات نازل شد و در احتجاج از امام مجتبى عليه السّلام باين معنى و آنكه مراد از مؤمن امير المؤمنين عليه السّلام و مراد از فاسق وليد است تصريح شده و معلوم است كه شأن نزول منافات با عموم كلام ندارد و مراد از فسّاق كفارند كه براى تكذيب و انكار معذّب شده‌اند.

جلد 4 صفحه 295

تَتَجافي‌ جُنُوبُهُم‌ عَن‌ِ المَضاجِع‌ِ يَدعُون‌َ رَبَّهُم‌ خَوفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقناهُم‌ يُنفِقُون‌َ «16»

پهلو تهي‌ مي‌كنند ‌از‌ فراش‌ خواب‌ و ‌خدا‌ ‌را‌ مي‌خوانند ‌با‌ حالت‌ خوف‌ و رجاء و ‌از‌ ‌آن‌ چه‌ ‌به‌ ‌آنها‌ روزي‌ كرديم‌ انفاق‌ مي‌كنند.

تَتَجافي‌ جُنُوبُهُم‌ عَن‌ِ المَضاجِع‌ِ اشاره‌ ‌به‌ شب‌ خيزي‌ و سحر بيداري‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌از‌ فراش‌ خواب‌ بيرون‌ مي‌آيند و ‌از‌ لذت‌ خواب‌ صرف‌ نظر مي‌كنند و موفق‌ ‌به‌ نماز شب‌ و مناجات‌ ‌با‌ قاضي‌ الحاجات‌ و راز و نياز ‌با‌ پروردگار ‌خود‌ مي‌شوند و ‌در‌ اخبار ‌براي‌ فضيلت‌ نماز شب‌ قريب‌ سي‌ فائده‌ ذكر فرموده‌اند و گفتند ‌بر‌ پيغمبر اكرم‌ (ص‌) واجب‌ ‌بود‌ و ‌در‌ قرآن‌ مجيد مي‌فرمايد:

وَ مِن‌َ اللَّيل‌ِ فَتَهَجَّد بِه‌ِ نافِلَةً لَك‌َ عَسي‌ أَن‌ يَبعَثَك‌َ رَبُّك‌َ مَقاماً مَحمُوداً (اسراء ‌آيه‌ 79) و يكي‌ ‌از‌ علائم‌ مؤمن‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ خبر ‌از‌ حضرت‌ عسكري‌ ‌است‌ فرمود:

«علائم‌ المؤمن‌ خمس‌: صلوة احدي‌ و خمسين‌ و الجهر ببسم‌ اللّه‌ الرحمن‌ الرحيم‌ و التختم‌ باليمين‌ و تعفير الجبين‌ و زيارت‌ الاربعين‌».

يَدعُون‌َ رَبَّهُم‌ خَوفاً وَ طَمَعاً مؤمن‌ بايد هميشه‌ ‌بين‌ خوف‌ و رجا ‌باشد‌ دو معصيت‌ ‌از‌ معاصي‌

جلد 14 - صفحه 459

كبيره‌ ‌است‌: «امن‌ ‌من‌ مكر اللّه‌ و يأس‌ ‌عن‌ روح‌ اللّه‌» ‌هم‌ خائف‌ ‌از‌ عذاب‌ ‌باشد‌ و ‌هم‌ اميدوار ‌به‌ رحمت‌ ‌باشد‌.

وَ مِمّا رَزَقناهُم‌ يُنفِقُون‌َ كلمه ‌ما موصوله‌ ‌است‌ افاده عموم‌ مي‌كند و رزق‌ ‌هم‌ عموم‌ دارد ‌هر‌ چه‌ ‌به‌ انسان‌ عنايت‌ مي‌شود رزق‌ ‌است‌ و انفاق‌ ‌هر‌ چيزي‌ ‌به‌ حسب‌ مناسب‌ ‌آن‌ چيز ‌است‌. انفاق‌ علم‌ ‌به‌ بيان‌ احكام‌ و ارشاد و هدايت‌ و مواعظ و نصايح‌ ‌است‌، انفاق‌ قواي‌ بدن‌ ‌به‌ خدمت‌ ‌به‌ جامعه‌ و قضاء حوائج‌ مؤمنين‌، انفاق‌ مال‌ ‌به‌ بذل‌ ‌آن‌ ‌به‌ فقراء و محتاجين‌ وصله‌ ارحام‌ و صرف‌ ‌في‌ سبيل‌ اللّه‌ ‌است‌.

]

(آیه 16)- سپس به وصف پنجم آنها اشاره کرده، می‌گوید: «پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود» «2» و به پا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند (تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ).

آری! آنها به هنگامی که چشم غافلان در خواب است و آرامش و خاموشی همه جا را فراگرفته و خطر آلودگی عبادت و ریا کمتر وجود دارد و بهترین شرایط حضور قلب فراهم است، با تمام وجودشان رو به درگاه معبود می‌آورند و آنچه در دل دارند با او در میان می‌گذارند.

و در وصف ششم و هفتم می‌افزاید: «آنها پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند» (یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً).

نه از غضب و عذاب او ایمن می‌شوند، و نه از رحمتش مأیوس می‌گردند،

(1) این آیه سجده واجب دارد.

(2) این تعبیر کنایه از بر خاستن از خواب و پرداختن به نماز شب و عبادت پروردگار در دل شب است.

ج3، ص578

چرا که غلبه خوف بر امید، انسان را به یأس و سستی می‌کشاند. و غلبه رجا و طمع انسان را به غرور و غفلت وا می‌دارد، و این هر دو دشمن حرکت تکاملی انسان در سیر او به سوی خداست.

آخرین و هشتمین ویژگی آنها این است که: «و از آنچه به آنها روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند» (وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ).

نه تنها از اموال خویش به نیازمندان می‌بخشند که از علم و دانش، نیرو و قدرت، رأی صائب و تجربه و اندوخته‌های فکری خود، از نیازمندان مضایقه ندارند.